محمد امين پوراميني

سال چهارم شماره دوازدهم تابستان 1374

موقعيت جغرافيايي و حدود عرفات

عرفات سرزمين پهناور و همواري است که هشت کيلومتر مربع (2km8) مساحت دارد،(1) و امروزه در فاصله تقريبي بيست و يک کيلومتري (km21) شرق (جنوب شرقي) مکه قرار گرفته است.(2) برخي فاصله را حدود دوازده ميل نوشته اند.(3) ازرقي و بعضي ديگر طول و عرض آن را دو ميل در دو ميل ذکر کرده اند،(4) اين مکان دورترين موقف از مواقف و مشاعر حج است، که در عين حال وسيع ترين آنها نيز محسوب مي گردد،(5) و تنها موقفي است که خارج از محدوده حرم قرار گرفته است،(6) سه طرف آن سلسله کوهي قرار گرفته که از آن بعنوان جبل عرفات ياد مي شود،(7) اين سلسله، قوسي را بوجود آورده اند که وتر آن را وادي عرنه تشکيل داده است.(8)

کيفيت قرارگيري اين سلسله کوه: در شمال شرقي عرفات، کوهي بلند و قهوه اي رنگ قرار گرفته که به جبل سعد معروف است و بر محل وقوف اشراف دارد.(9) در سمت طلوع خورشيد کوه بلند ديگري است که از آن به جبل ملحه ياد مي شود که اين از جهت بلندي و ارتفاع، کوتاه تر از کوه سعد است و رنگش متمايل به سرخ و سفيد با رگه هاي سياه است. کوه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اشهر المساجد في الاسلام، ج1، ص131

2 ـ معجم معالم الحجار، ج6، ص75

3 ـ المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزيره، ص471; لغت نامه دهخدا، ج10، ص13950 (به نقل از مقدمه لغت مير سيّد شريف جرجاني).

4 ـ اخبار مکه، ج2، ص194; مرآة الحرمين، ج1، ص44، و ج1، ص335

5 ـ اشهر المساجد في الاسلام، ج1، ص131; معجم معالم الحجاز، ج6، ص75

6 ـ وسايل الشيعه، ج11، ص12، ح9; بحارالانوار، ج101، ص33; شفاءالغرام، ج1، ص482; معالم مکه التاريخيه و الاثريه، ص183

7 ـ مرآة الحرمين، ج1، ص335

8 ـ همان; معالم مکه التاريخيه و الاثريه، ص182; اشهر المساجد في الاسلام، ج1، ص131

9 ـ معجم معالم الحجاز، ج6، ص75; معالم مکه التاريخيه و الاثريه، ص182

165

ملحه از ناحيه شرق تا جنوب عرفات، که راه طائف در آن قرار گرفته، امتداد دارد.(1) در قسمت جنوب، سلسله کوه هاي سياهي است که بارزترين آنها ام الرضوم است.(2) و در ناحيه مغرب و شمال غربي آن وادي عرنه قرار دارد که خارج از محدوده وقوف است.(3)

عرفات که خود بين مکه و طائف قرار گرفته،(4) از جنوب به وادي نعمان متصل است که تا وادي عرنه در جنوب غربي، امتداد دارد.(5)

در وادي نعمان مزرعه هاي خوبي بوده و شاعران به مديحه سرايي آن پرداخته اند.(6) از سعيد بن جبير به نقل از ابن عباس نقل شده است که در اين مکان عهد و ميثاق از فرزندان آدم گرفته شد.(7)

در رابطه با حدود و مرز عرفات از ابوبصير و معاوية بن عمار از حضرت امام جعفر صادق ـ ع ـ چنين نقل شده است:

و حدّ عرفات من المأزمين الي أقصي الموقف (8); حد عرفات از مأزمان تا آخرين جاي وقوف است.

در روايتي ديگر از معاوية بن عمار به نقل از آن حضرت آمده است:

و حدّ عرفه من بطن عرنة و ثوية و نمرة الي ذي المجاز، و خلف الجبل موقف (9); حد عرفه از بطن عرنه و ثويه و نمره تا ذوالمجاز مي باشد، و پشت کوه (جبل الرحمه) موقف است.

سماعة بن مهران نيز از رئيس مذهب شيعه حضرت امام جعفر صادق ـ ع ـ روايت کرده است:

... و اتفق الأراک و نمرة و هي بطن عرنة و ثوية و ذاالمجاز، فانّه ليس من عرفة (10); از وقوف در اراک و نمره، که بطن عرنه است، و ثويه و ذوالمجاز بپرهيز که آنها از عرفات شمرده نمي شوند.

از بيان اقوال و توضيحات ديگر در بيان محدوده مکان، به خاطر دوري از اطناب مي گذريم و عزيزان را به مدارک بحث ارجاع مي دهيم.(11)

گذري در عرفات و چشم اندازي ديگر

و اينک برآنيم تا نام برخي از مکانهايي را که به هنگام حرکت از سمت مزدلفه (مشعرالحرام) به جانب عرفات به چشم مي خورد، به ترتيب آنچه را که مي بينيم و يا جايگاه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ همان.

2 ـ همان.

3 ـ جامع احاديث الشيعه، ج11، ص476، ح3210; معجم معالم الحجاز، ج6، ص75; معالم مکه التاريخيه و الاثريه، ص183

4 ـ اشهر المساجد في الاسلام، ج1، ص131

5 ـ همان.

6 ـ شفاء الغرام، ج1، ص570

7 ـ همان.

8 ـ جامع احاديث الشيعه، ج11، ص474، ح3201 و 3202; بحارالانوار، ج99، ص270، ح20

9 ـ وسايل الشيعه، ج10، ص11، ح1

10 ـ همان، ج11، ص5، ح6; جامع احاديث الشيعه، ج11، ص476، ح3210

11 ـ ازرقي، اخبار مکه، ج2، ص194; فاکهي، اخبار مکه، ج5، ص7، ح2719; معجم البلدان، ج4، ص104; کتاب المناسک لاماکن طرق الحج، ص510; معجم معالم الحجاز، ج6، ص73

166

ـ جا براي دو عدد عکس ـ

167

آن را در کتابهاي تاريخي مي يابيم به نحو اختصار روشن سازيم:

اخشبان:

در مرز شرقي مزدلفه دو کوه وجود دارد با نام اخشبان ، کوه شمالي را اخشب کبير و کوه جنوبي را اخشب صغير گويند، از ميان آن دو، راهي به سمت مزدلفه مي گذرد که آن را طريق المزمين و طريق الأخشبين نامند.

اين راه امروزه توسعه پيدا کرده است. چندين مسير براي سواره ها احداث گرديده و يک راه نيز براي کساني که مي خواهند اين مسير را پياده طي کنند.(1) اين مسير را مأزمان نيز نامند.(2)

مأزمان:

مأزمان تثنيه مأزم است که اهل لغت به راه تنگ ميان دو کوه و امثال آن مي گويند،(3) و در اينجا مقصود آن راه تنگي است که در ميان دو کوه وجود دارد که اهل مکه از آن به عنوان مضيق ; يعني تنگه ياد مي کنند،(4) تقي الدين فاسي از ابن شعبان نقل مي کند که مأزمان دو کوه است در مکه که از مزدلفه بحساب نمي آيد و همو به نقل از نووي در تهذيب مي نويسد که آن دو کوه، بين عرفات و مزدلفه واقع است که از ميان آن دو راهي مي گذرد.(5)

صاحب مرآة الحرمين فاصله بين باب بني شيبه تا اول مأزمان را 13161 متر و فاصله ميان آخر وادي محسّر تا اول مأزمان را 2812 متر و حدّ فاصل بين اول مأزمان تا محل علامت حرم را ـ که از آن بعنوان طول مأزمان ياد مي کنند ـ 4372 متر نگاشته است.(6)

فاکهي و ازرقي حد فاصل ميان دو مأزم را، که از آن بعنوان مأزما عرفه ياد مي کنند، 112 ذراع و 12 انگشت نوشته اند،(7) ظاهراً مقصود آنها عرض تنگه است. در واقع اين فاصله را دره اي تشکيل مي دهد که نهايت آن به بطن عرنه مي رسد.(8) در گذشته حاجيان به هنگام عبور از اين مسير به سوي مشعرالحرام، گاهي در اين تنگه مورد هجوم عده اي از دزدان و غارتگران قرار مي گرفتند و اموالشان به غارت مي رفت(9) و گاهي خونها ريخته مي شد. امروز اين راه توسعه پيدا کرده است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اودية مکة المکرمه، ص93

2 ـ معالم مکة التاريخيه و الاثريه، ص241

3 ـ شفاء الغرام، ج1، ص498; مرآة الحرمين، ج1، ص340

4 ـ غاية المرام باخبار سلطنة البلد الحرام، ج2، ص249; شفاءالغرام، ج1، ص497

5 ـ شفاءالغرام، ج1، ص498 ـ 497

6 ـ مرآة الحرمين، ج1، ص342 ـ 341

7 ـ تاريخ مکه، ج2، ص187; اخبار مکه، ج4، ص429

8 ـ غاية المرام باخبار سلطنة البلدالحرام، ج2، ص249

9 ـ غاية المرام باخبار سلطنة البلدالحرام، ج2، ص249

168

بطن عرنه

حد فاصل بين دو علامت حد حرم و بين دو علامت حد عرفه از سمت مکه را بطن عرنه مي گويند.(1) بهنگام استعمال، کلمه عرفه گاهي شامل بطن عرنه نيز مي گردد، و گاهي تنها اراده موقف از آن مي گردد.(2)طول وادي عرنه را 1553 متر نوشته اند.(3) گاهي از بطن عرنه اراده مسجد عرفه و همه مسيل مي گردد.(4)

علمين حرم

گويند اول کسي که علامتهاي حد حرم (انصاب حرم) را نصب کرد، حضرت ابراهيم خليل با راهنمايي جبرئيل بوده است، و پس از او اسماعيل، قصي بن کلاب، قريش، پيامبر ـ ص ـ قبل از هجرت و همچنين در عام الفتح، عمر، عثمان، معاويه، عبدالملک بن مروان و مهدي عباسي آن را تجديد بنا کرده اند و بعدها صاحب اربل در سال 626 هـ . ق. و صاحب يمن در سال 683 هـ . ق. دو علامتي که در سمت عرفه بود تجديد ساخت کردند.(5)

تقي الدين فاسي اقوال مختلفي را در بيان مقدار مسافت حد حرم از سمت عرفه به اين شرح ذکر کرده است:

* 7 ميل، اين فاصله را ماوردي در الاحکام السلطانيه، شيخ ابو اسحاق شيرازي در مهذب و نووي در ايضاح و تهذيب الاسماء و اللغات آورده اند.

* حدود 8 ميل، اين مقدار را قاضي ابوالوليد الباجي ذکر کرده است.

* 9 ميل، اين حد را قيرواني در کتاب نوادر و سليمان بن خليل نگاشته اند.

* 11 ميل، اين مسافت را ازرقي،(6) فاکهي و ابوالقاسم عبيدالله بن عبدالله بن خرداذبه خراساني در کتاب المسالک و الممالک ، نوشته اند.

و در آخر، فاسي در صحت اين اقوال خدشه مي کند.(7)

در علل اين اختلافات عواملي چند دخالت دارد، از جمله:

1 ـ وجود اختلاف در مقدار ميل، گفته شده است که قدما هر ميل را برابر با 4000 ذراع مي دانستند،(8) و برخي آن را 2000، 3500، 6000 ذراع ذکر کرده اند.(9)

2 ـ پستي و بلنديهاي منطقه، وبطور کلي موانع طبيعي در کيفيت اندازه گيري مؤثر بوده

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مرآة الحرمين، ج1، ص335

2 ـ همان.

3 ـ همان، ج1، ص341

4 ـ اتحاف الوري باخبار ام القري (پاورقي)، ج1، ص435، بنقل از معجم البلدان.

5 ـ شفاءالغرام، ج1، ص86

6 ـ تاريخ مکه، ج2، ص131

7 ـ شفاءالغرام، ج1، ص88

8 ـ اودية مکة المکرمه، ص26، عاتق بن غيث بلادي در پاورقي مي نويسد: بنابر حساب قدما هر فرسخ برابر با 3 ميل، هر ميل برابر با 4000 ذراع، هر ذراع برابر با 24 انگشت بوده است.

9 ـ شفاءالغرام، ج1، ص94

169

است.

3 ـ اختلاف در مبدأ مسافت نيز دخيل است، برخي ابتدا را از باب بني شيبه، بعضي مکاني بين باب بني شيبه و باب المعلاة، و برخي ديگر از عتبه باب المعلاة گرفته اند.(1)

بنابر آن که مقدار هر ميل برابر با 3500 ذراع بوده باشد تقي الدين فاسي مقدار فاصله از ديوار باب بني شيبه تا علمين حد حرم از سمت عرفه را 7137110 ذراع يد، که حدود 5310 ميل، و از عتبه باب المعلاة تا علمين 7335083 ذراع، حدود 10 ميل،(2) و در جاي ديگر کتاب فاصله بين باب بني شيبه تا علمين را 7640381 ذراع، حدود 2111 ميل، وبين باب المعلاة تا علمين را 7638254 ذراع، حدود 5410 ميل نوشته است.(3)

علمين عرفات

ابراهيم رفعت پاشا فاصله علمين حد عرفات از سمت مکه را تا باب المعلاة 21476 متر(4) ـ که حدود km5/21 مي باشد(5) ـ نوشته است.

کوه هاي منطقه

1 ـ اخشبان: دو کوه اخشب کبير و اخشب صغير است،(6) که شرح آن گذشت.

2 ـ نمره: فاکهي مي نويسد: بهنگام خروج از مأزمان عرفه به طرف موقف (يعني حرکت بسمت عرفات) کوهي در سمت راست مشاهده مي شود که انصاب و علائم حرم روي آن قرار دارد، اين کوه نمره است که تا مسجد عرفه 2645 ذراع فاصله دارد. در زير اين کوه غاري است حدود 5×4 ذراع که گفته مي شود محل نزول پيامبر اسلام ـ ص ـ در روز عرفه قبل از رفتن به موقف بوده است. اين مکان تا امروز منزل ائمه است.(7) آنگاه روايتي را از حضرت امام صادق ـ ع ـ و آن حضرت از پدر بزرگوارشان حضرت امام محمد باقر ـ ع ـ به نقل از جابر، مبني بر آمدن رسول خدا ـ ص ـ در آن مکان نقل مي کند.(8)

ازرقي پس ازذکر اين غار، فاصله آن را تا مسجد عرفه 2011 ذراع نوشته است.(9)

عاتق بن غيث بلادي مي نويسد: نمره کوهي کوچک در غرب مسجد عرفه (نمره) است(10) که از ارتفاع زيادي برخوردار نيست، و از حدود شرقي حرم شمرده مي شود. وادي عرنه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ همان.

2 ـ همان.

3 ـ همان، ج1، ص484

4 ـ مرآة الحرمين، ج1، ص335

5 ـ في رحاب البيت الحرام، ص290

6 ـ المنتظم، ج1، ص148; اودية المکة المکرمه، ص93

7 ـ اخبار مکه، ج4، ص328; ازرقي، تاريخ مکه، ج2، ص188

8 ـ همان.

9 ـ تاريخ مکه، ج2، ص189

10 ـ معالم مکه التاريخيه و الاثريه، ص310

170

از بين نمره و عرفه مي گذرد و بخاطر وجود اين کوه، به منطقه و اطراف آن و حتي مسجد عرفه، نمره گفته اند.(1)

3 و 4 ـ نبيعه و نبعه: دو کوه هستند که پشت جبل الرحمه واقع شده اند.(2)

5 ـ نابت: از ابن عباس نقل شده است که موقف پيامبر ـ ص ـ در اين مکان بوده است،(3) محمد بن عبدالله بن عبيد بن عمير به نقل از پدرش موقعيت اين کوه را برابر کوه الال و در کنار کوه مسلم بين نبعه و نبيعه معرفي کرده است.(4)

6 ـ الال: اين کوه همان جبل الرحمه است،(5) که در برخي از روايات ما نيز به اين مطلب تصريح شده است، گرچه احتمالات ديگري چون بيت الحرام و جبل المشاة نيز داده شده است.(6)

7 ـ مِلْحه: اين کوه در شرق عرفات واقع است.(7)

8 ـ سعد: اين کوه در شمال شرقي عرفات واقع شده است.(8)

9 ـ ام الرضوم: در جنوب عرفات واقع است.(9)

10 ـ جبل الرحمه: معروفترين کوه در عرفات است که از آن به جبل عرفه و جبل عرفات ياد مي شود، نامهاي ديگر قُرين، الال و نابت هم بر آن اطلاق شده است، قُرين که تصغير کلمه قرن بمعناي شاخ کوچک است، به کوهي که به تنهايي در ميان صحرا قرار گرفته باشد بخاطر شباهتي که با برآمدگي شاخ کوچک دارد به آن قرين گويند، الال گفته شده است چون به هنگام گرما، سراب بر روي آن نمايان است، نابت اطلاق شده است، چون مانند يک گياهي که از زمين روييده شده، تک و تنها است.(10)

صاحب مرآة الحرمين پس از اشاره به استعمال غلط جبل عرفات بر روي جبل الرحمه مي نويسد: اين کوه کم ارتفاع ترين کوه در منطقه است که ارتفاع آن به 30 متر و طول آن حدود 300 متر مي رسد، و در وسط قله آن ساختماني 10×15 متر وجود دارد که به آن مسجد ابراهيم مي گويند، و در روي اين کوه نشانه اي مانند علامتهاي حرم بنا شده است که بخاطر راهنمايي مردم در شب به کوه، روي آن چراغ آويزان مي کنند،(11) اطراف اين کوه هشت حوض وجود دارد که آب آن از چشمه زبيده است که از راه هاي زير زميني به آن وصل مي شود،(12)امروزه خبري از اين حوضها نيست.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اودية مکة المکرمه، ص115

2 ـ معجم معالم الحجاز، ج6، ص76

3 ـ اخبار مکه، ج5، ص7، خبر 2719

4 ـ همان، ص8، خبر 2720

5 ـ معجم معالم الحجاز، ج6، ص76

6 ـ اخبار مکه، ج5، ص8، خبر 2720

7 ـ معجم معالم الحجاز، ج6، ص75; معالم مکة التاريخيه، ص182

8 ـ همان.

9 ـ همان.

10 ـ معجم معالم الحجاز، ج6، ص76 ـ 77; معالم مکه التاريخيه و الاثريه، ص182

11 ـ مرآة الحرمين، ج1، ص335

12 ـ همان، ج1، ص44

171

11 ـ کرا: آب چشمه زبيده از زير اين کوه خارج مي شود.(1)

12 ـ کبکبا: ابن جوزي از وجود اين کوه در عرفات نام مي برد.(2)

اراک

نام موضعي در نمره است.(3)

* پي نوشتها:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اودية مکة المکرمه، ص35

2 ـ المنتظم، ج1، ص140

3 ـ معجم معالم الحجاز، ج1، ص81