محمد مهدي فيروز مهر
بي شک شناختن و شناساندن محبوبترين سرزمين نزد خداوند; يعني مکه و حرم، و برداشتن موانع آگاهي (جهل) از سر راه شناخت; چه براي خود و چه براي ديگران، از فضيلت و ارزشي ويژه برخوردار است و براي آگاهي از زواياي مختلف اين مکان مقدّس، بيانات گويا و پر محتواي قرآن و و حضرات معصومين(عليهم السلام) بهترين راه است.
اکنون در اين نوشته ـ که ادامه مباحث مربوط به کعبه و مسجدالحرام است و در دو شماره پيشينِ فصلنامه ميقات حج آورديم ـ سعي شده است با استمداد از آيات قرآن، اين سرزمين نوراني، از زواياي مختلف و به سبک و شيوه اي خاص معرفي شود و تمام آنچه که در قرآن راجع به مکه مطرح گرديده، تحت عناوين خاص و عبارات کوتاه و با ذکر موارد نياز از آيات، ارائه شود:
* آداب ورود به مکه
* شايسته بودن آراستگي و بر طرف ساختن آلودگي ها از بدن، جهت ورود به مکه:
} طَهِّرا بَيْتِيَ لِلطّائِفِينَ وَ الْعاکِفِينَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ...{ (بقره : 125)
ازامام صادق(عليه السلام) نقل شده است که فرمود: خداي ـ عزّوجلّ ـ در کتابش مي فرمايد:
} طَهِّرا بَيْتِيَ لِلطّائِفِينَ...{ ; براي بنده (خدا) شايسته است داخل مکه نشود جز در حالي که پاک باشد و عرق و آنچه مايه اذيت و آزار ديگران مي شود را شسته و تطهيرکرده باشد. (الحج و العمره في الکتاب و السنه، ص57).
* امنيت مکه
* سرزمين مکه حرم امن الهي:
} ...وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً...{ . (بقره : 126)
} وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً...{ . (ابراهيم : 35)
} إِنَّما أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ رَبَّ هذِهِ الْبَلْدَةِ الَّذِي حَرَّمَها...{ . (نمل : 91)
} وَ قالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدي مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماًآمِناً...{ . (قصص :
57)
} أَ وَ لَمْ يَرَوْا أَنّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً وَ يُتَخَطَّفُ النّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ...{ . (عنکبوت : 67)
} وَ هذَا الْبَلَدِ اْلأَمِينِ{ . (تين : 3)
* مکه شهري امن حتي پيش از ظهور اسلام:
} وَ قالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدي مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماًآمِناً...{ . (قصص : 57)
} أَ وَ لَمْ يَرَوْا أَنّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً وَ يُتَخَطَّفُ النّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ...{ . (عنکبوت : 67)
* امنيت همه جانبه و فراوانيِ رزق و روزي در مکه نشانه عنايت و توجه خاص خداوند به آن سرزمين:
} وَ قالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدي مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً يُجْبي إِلَيْهِ ثَمَراتُ کُلِّ شَيْء رِزْقاً مِنْ لَدُنّا...{ . (قصص : 57)
* مکه مکاني امن براي مردم جزيرة العرب:
} وَ قالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدي مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماًآمِناً...{ . (قصص : 57)
* برقراري امنيت کامل در مکه، به رغم وجود ناامني و آدم ربايي در اطراف آن، در عصر جاهليت:
} وَ قالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدي مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماًآمِناً...{ . (قصص : 57)
} أَ وَ لَمْ يَرَوْا أَنّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً وَ يُتَخَطَّفُ النّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ...{ . (عنکبوت : 67)
* پاي بندي مردم جزيرة العرب (حتي مجرمان و آدم ربايانشان) به حفظ حرمت و امنيت شهر مکه:
} وَ قالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدي مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماًآمِناً...{ . (قصص : 57)
} أَ وَ لَمْ يَرَوْا أَنّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً وَ يُتَخَطَّفُ النّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ...{ . (عنکبوت : 67)
براي بنده (خدا) شايسته است داخل مکه نشود جز در حالي که پاک باشد.
* شهر مکه مکاني امن حتي براي کافران ساکن آن:
} ...وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً...{ . (بقره : 126)
از اينکه آمِن به طور مطلق آمده و } ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ...{ مقيّد شده است، بيانگراين است که امنيت در مکه اختصاص به مؤمن ندارد.
* مکه، شهر هميشه امن:
} وَ هذَا الْبَلَدِ اْلأَمِينِ{ . (تين : 3)
وصف اْلأَمِينِ براي الْبَلَدِ (مکه) که به معناي ذوالامن يا مأمون فيه است علاوه بر اصل امنيت، بيانگر استمرار و دوام آن هم مي باشد.
* امنيت مکه، نعمت الهي و شايسته شکر و سپاسگزاري:
} أَ وَ لَمْ يَرَوْا أَنّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً وَ يُتَخَطَّفُ النّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ أَ فَبِالْباطِلِ يُؤْمِنُونَ وَ بِنِعْمَةِ اللهِ يَکْفُرُونَ{ . (عنکبوت : 67)
نيز نکـ : ستمگري در مکه.
آثار امنيت مکه
* وجود امنيت در مکه عامل تبديل شدن آن به مرکز اقتصاد و تجارت در جزيرة العرب:
} وَ قالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدي مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً يُجْبي إِلَيْهِ ثَمَراتُ کُلِّ شَيْء رِزْقاً مِنْ لَدُنّا...{ . (قصص : 57)
ابراهيم(عليه السلام) و امنيت مکه
* تبديل زمين هاي اطراف کعبه به شهري داراي امنيت درخواست ابراهيم(عليه السلام) از درگاه خداوند:
} ...وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً...{ . (بقره : 126)
ظاهر آن است که مشاراليه هذ زمين هاي اطراف کعبه باشد.
* دعاي ابراهيم(عليه السلام) براي امنيت مکه خاطره اي شايسته به ياد داشتن:
} ...وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً...{ . (بقره : 126)
} وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً...{ . (ابراهيم : 37)
وَ إِذْ قالَ در اصل و اذکر اذ قال است; يعني ياد کن هنگامي را که ابراهيم(عليه السلام)گفت... .
* اجابت دعاي ابراهيم در باره شهر شدن مکه و امنيت و رفاه مؤمنان آن از سوي خداوند:
} وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللهِ وَ الْيَوْمِ الاْخِرِ قالَ وَ مَنْ کَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِيلاً...{ . (بقره : 126)
* امنيت و فراواني نعمت در مکه اموري کارساز در تحقق اهداف ابراهيم(عليه السلام) :
} وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ...{ . (بقره : 126)
مطرح شدن امامت ابراهيم(عليه السلام) و مسؤوليت او براي تطهير کعبه و آماده سازي آن براي پرستش خدا و سپس نقل دعاي آن حضرت مبني بر امنيت شهر مکه و رونق
اقتصادي آن، بيانگر برداشت بالا است.
* دعاي ابراهيم(عليه السلام) براي امنيت شهر مکه:
} وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً...{ . (ابراهيم : 35)
تفاوت در خواست ابراهيم(عليه السلام) در اين آيه با در خواست حضرت در آيه 126 بقره در اين است که از ظاهر هَذَا الْبَلَدَ استفاده مي شود که اين در خواست بعد از آن بود که مکه به صورت يک شهر در آمده بود، اما ظاهر هذا بَلَد اين است که اين درخواست هنگامي بود که مکه هنوز شهر نشده بود.
* درخواست ابراهيم(عليه السلام) از خداوند مبني برتأمين امنيت مکه با وضع قوانين:
} ...وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً...{ . (بقره : 126)
} وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً...{ . (ابراهيم : 35)
برداشت بالا مبتني بر اين است که مقصود از اِجْعَلْ جعل تشريعي باشد; چنانکه احکام متعددي در باره امنيت مکه در فقه مطرح شده است.
راز امنيت مکه
* دعاي ابراهيم(عليه السلام) براي امنيت مکه و اجابت آن از سوي خداوند، علت امنيت آن:
} ...وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً...{ . (بقره : 126)
} وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً...{ . (ابراهيم : 35)
* خواست و تشريع خداوند تضمين کننده امنيت مکه:
} إِنَّما أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ رَبَّ هذِهِ الْبَلْدَةِ الَّذِي حَرَّمَها...{ . (نمل : 91)
} وَ قالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدي مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماًآمِناً...{ . (قصص : 57)
} أَ وَ لَمْ يَرَوْا أَنّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً...{ . (عنکبوت : 67)
قريش و امنيت مکه
* سلب امنيت از پيا مبر(صلي الله عليه وآله) در شهر مکه توسط قرشيان:
} وَ إِذْ يَمْکُرُ بِکَ الَّذِينَ کَفَرُوا لِيُثْبِتُوکَ أَوْ يَقْتُلُوکَ أَوْ يُخْرِجُوکَ...{ . انفال : 30)
* توطئه هاي کافران مکه (حبس، قتل يا تبعيد) برضدّ پيامبر(صلي الله عليه وآله) و نجات يافتن حضرت از آنها، امري شايسته و بايسته به ياد داشتن:
} وَ إِذْ يَمْکُرُ بِکَ الَّذِينَ کَفَرُوا لِيُثْبِتُوکَ أَوْ يَقْتُلُوکَ أَوْ يُخْرِجُوکَ وَ يَمْکُرُونَ وَ يَمْکُرُاللهُ وَ اللهُ خَيْرُ الْماکِرِينَ{ . انفال : 30)
* امنيت نداشتن مؤمنان ساکن در مکه از جانب کفار قريش تا قبل از هجرت از مکه به مدينه:
} وَ اذْکُرُوا إِذْ أَنْتُمْ قَلِيلٌ مُسْتَضْعَفُونَ فِي اْلأَرْضِ تَخافُونَ أَنْ يَتَخَطَّفَکُمُ النّاسُ فَآواکُمْ وَ أَيَّدَکُمْ بِنَصْرِهِ...{ . انفال : 26)
* بنيان گذاران مکه
* ابراهيم و خانواده او (همسرش هاجر و فرزندش اسماعيل) بنيان گذاران شهر مکه:
} وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ... رَبَّنا إِنِّي أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِواد غَيْرِ ذِي زَرْع عِنْدَ بَيْتِکَ الْمُحَرَّمِ...{ . (ابراهيم : 35 و 37)
* سوگند خداوند به شهر مکه و بنيان گذاران آن:
لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ * وَ أَنْتَ حِلٌّ بِهذَا الْبَلَدِ * وَ والِد وَ ما وَلَدَ{ . (بلد : 3 ـ 1)
برخي از مفسران گفته اند: مقصود از وَ والِد وَ ما وَلَدَ ، حضرت ابراهيم و اسماعيل(عليهما السلام) است; يعني چون خداوند به مکه سوگند ياد کرده، به دنبالش به بانيان آن هم سوگند خورده است. (مجمع البيان; روح المعاني، ذيل آيه)
* رفاه اقتصادي در مکه
* دعاي ابراهيم(عليه السلام) براي بهرمندي ساکنان مؤمن مکه از رفاه و محصولات اقتصادي واجابت آن براي مؤمن و کافر از سوي خداوند:
} وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللهِ وَ الْيَوْمِ الاْخِرِ قالَ وَ مَنْ کَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِيلاً...{ . (بقره : 126)
* سرازير شدن محصولات اقتصادي به سوي مکه، به رغم لم يزرع بودن آن، شايسته تأمل و تفکّر:
} رَبَّنا إِنِّي أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِواد غَيْرِ ذِي زَرْع عِنْدَ بَيْتِکَ الْمُحَرَّمِ...{ .(ابراهيم : 37)
} وَ قالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدي مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً يُجْبي إِلَيْهِ ثَمَراتُ کُلِّ شَيْء رِزْقاً مِنْ لَدُنّا وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ{ . (قصص : 57)
* سابقه تاريخي مکه
* سفر ابراهيم(عليه السلام) به همراه همسرش (هاجر) و فرزندش (اسماعيل) به سرزمين مکه:
} وَ إِذْ قالَ... رَبَّنا إِنِّي أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِواد غَيْرِ ذِي زَرْع عِنْدَ بَيْتِکَ الْمُحَرَّمِ...{ . (ابراهيم : 37)
* مکه سرزمين بي آب علف و فاقد هرگونه عمران و آباداني و سکنه در اولين روزهاي سفر ابراهيم و خانواده اش به آن:
} رَبَّنا إِنِّي أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِواد غَيْرِ ذِي زَرْع عِنْدَ بَيْتِکَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِيُقِيمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ...{ . (ابراهيم : 37)
* دعاي ابرا هيم(عليه السلام) براي عمران و آباداني و امنيت شهر مکه:
} وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ...{ . (بقره : 126)
} وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً... رَبَّنا... فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ...{ . (ابراهيم : 35 و 37)
* اسکان يافتن شماري از خانواده ابراهيم(عليه السلام) در مکه، در کنار خانه خدا به هدف ايجاد مرکز اقامه نماز و ايجاد شهر آباد:
} رَبَّنا إِنِّي أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِواد غَيْرِ ذِي زَرْع عِنْدَ بَيْتِکَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنا لِيُقِيمُوا الصَّلاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ...{ . (ابراهيم : 37)
* تبديل شدن مکه به يک مرکز مهم ديني و تجاري براي جزيرة العرب:
} ... لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُري وَ مَنْ حَوْلَها...{ . (شوري : 7)
* حمله لشکر ابرهه به مکه، به هدف تخريب کعبه و شکست آنان به طرز اعجازآميز از مقاطع مهم تاريخيِ اين شهر و شايسته يادآوري و عبرت آموز:
} أَ لَمْ تَرَ کَيْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِأَصْحابِ الْفِيلِ * أَ لَمْ يَجْعَلْ کَيْدَهُمْ فِي تَضْلِيل * وَ أَرْسَلَ عَلَيْهِمْ طَيْراً أَبابِيلَ * تَرْمِيهِمْ بِحِجارَة مِنْ سِجِّيل * فَجَعَلَهُمْ کَعَصْف مَأْکُول{ . (فيل : 5 ـ 1)
* مکه مرکز تأسيس نخستين و با سابقه ترين معبد توحيدي (کعبه) در روي زمين:
} إِنَّ أَوَّلَ بَيْت وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِي بِبَکَّةَ مُبارَکاً...{ . (آل عمران : 3)
* ستمگري در مکه
* ممنوعيت اکيد هر نوع تجاوز و ستم (در حق خود و ديگران) در شهر مکه:
} إِنَّ الَّذِينَ کَفَرُوا وَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ الَّذِي جَعَلْناهُ لِلنّاسِ سَواءً الْعاکِفُ فِيهِ وَ الْبادِ وَ مَنْ يُرِدْ فِيهِ بِإِلْحاد بِظُلْم نُذِقْهُ مِنْ عَذاب أَلِيم{ . (حج : 25)
ابو الصباح کناني گويد: از امام صادق(عليه السلام) در باره سخن خداي عزوجل: وَ مَنْ يُرِدْ فِيهِ بِإِلْحاد پرسيدم، حضرت فرمود: در سرزمين مکه هر نوع ستمي; از قبيل دزدي (و غير آن) که انسان بر خود يا بر ديگران ـ حتي اندکي از آن ـ روا بدارد، من آن را الحاد و انحراف مي دانم. (نورالثقلين، ج3، ص483، ح60).
لازم به گفتن است، ستم کردن در هر زمان و در هر مکان، زشت و ممنوع است و در برخي مکانها; مانند مکه، که حرم خدا است، زشتي و ممنوعيت آن دوچندان مي شود.
* الحاد و ستم کردن در مکه، در پي دارنده کيفر سخت خداوند:
} إِنَّ الَّذِينَ کَفَرُوا وَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ الَّذِي جَعَلْناهُ لِلنّاسِ سَواءً الْعاکِفُ فِيهِ وَ الْبادِ وَ مَنْ يُرِدْ فِيهِ بِإِلْحاد بِظُلْم نُذِقْهُ مِنْ عَذاب أَلِيم{ . (حج : 25)
* فتح مکه
آثار فتح مکه
* تغيير اوضاع و شرايط سياسي و اجتماعي به نفع پيامبرگرامي(صلي الله عليه وآله) پس از فتح مکه:
} إِنّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِيناً * لِيَغْفِرَ لَکَ اللهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ وَ يُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْکَ وَ يَهْدِيَکَ صِراطاً مُسْتَقِيماً * وَ يَنْصُرَکَ اللهُ نَصْراً عَزِيزاً{ . (فتح : 3 ـ 1)
از احتمالات قابل توجه در باره فَتْحاً مُبِين اين است که مقصود از آن فتح مکه
است. (مجمع البيان; الکشاف، ذيل آيه).
از امام رضا(عليه السلام) نقل شده که فرمود: چون خداي عزّوجلّ مکه را براي پيامبر(صلي الله عليه وآله)گشود، به او فرمود: يا محمد } إِنّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِيناً{ . (عيون اخبار الرضا، ج1، ص20).
* گسترش فوق العاده آيين اسلام بعد از فتح مکه:
} إِذا جاءَ نَصْرُ اللهِ وَ الْفَتْحُ * وَ رَأَيْتَ النّاسَ يَدْخُلُونَ فِي دِينِ اللهِ أَفْواجاً{ . (نصر : 2 و 1)
اهميت فتح مکه
* فتح مکه نقطه عطفي در زندگي پيامبر(صلي الله عليه وآله) و تاريخ اسلام:
} إِنّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِيناً * لِيَغْفِرَ لَکَ اللهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ وَ يُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْکَ وَ يَهْدِيَکَ صِراطاً مُسْتَقِيماً * وَ يَنْصُرَکَ اللهُ نَصْراً عَزِيزاً{ . (فتح : 3 ـ 1)
} إِذا جاءَ نَصْرُ اللهِ وَ الْفَتْحُ * وَ رَأَيْتَ النّاسَ يَدْخُلُونَ فِي دِينِ اللهِ أَفْواجاً{ . (نصر : 2 و 1)
* فتح مکه فتحي بزرگ و آشکار:
} إِنّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِيناً{ . (فتح : 1)
* امتنان خداوند به پيامبر(صلي الله عليه وآله) به جهت فتح مکه:
} إِنّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِيناً{ . (فتح : 1)
* فتح مکه فتحي عظيم و شايسته شکر و سپاسگزاري:
} إِذا جاءَ نَصْرُ اللهِ وَ الْفَتْحُ * وَ رَأَيْتَ النّاسَ يَدْخُلُونَ فِي دِينِ اللهِ أَفْواجاً * فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ وَ اسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ کانَ تَوّاباً{ . (نصر : 3 ـ 1)
* قرار داشتن آيين اسلام و مسلمانان در شرايط بحراني و سخت، تا پيش از فتح مکه:
} ...لا يَسْتَوِي مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ أُولئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِينَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَقاتَلُوا...{ . (حديد : 10)
* فتح مکه معياري براي ارزيابي و تقسيم انفاقگران و مجاهدان:
} ...لا يَسْتَوِي مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ أُولئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِينَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَ قاتَلُوا...{ . (حديد : 10)
* انفاقگران و جهادگران پيش از فتح مکه داراي درجات برتر و ارزشمندتر نسبت به انفاقگران و جهادگران پس از فتح مکه:
وعده فتح مکه
* وعده فتح مکه به پيامبر(صلي الله عليه وآله) از سوي خدا، قبل از هجرت آن حضرت به مدينه:
} لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ * وَ أَنْتَ حِلٌّ بِهذَا الْبَلَدِ{ . (بلد : 2 ـ 1)
برخي مفسران احتمال داده اند که حِلٌّ مصدر به معناي فاعل (محل) باشد در اين صورت در اين آيه خداوند به پيامبر(صلي الله عليه وآله) وعده مي دهد که در آينده نزديک روزي فرا مي رسد که جنگ با کفار و کشتن آنها در شهر امنِ مکه، براي تو مجاز خواهد شد که در فتح مکه چنين امري اتفاق افتاد. پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: جنگ و کشتار در شهر مکه براي احدي پيش از من مجاز نبود و بعد از من هم روا نيست و براي من جز لحظه اي از روز (روز فتح مکه) اين امر جايز و حلال نشده است. (مجمع البيان ج9 و 10، ص747).
* وعده خداوند به پيامبر(صلي الله عليه وآله) در مسير هجرت از مکه به مدينه، مبني بر بازگشت فاتحانه وي به مکه:
} إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْکَ الْقُرْآنَ لَرادُّکَ إِلي مَعاد...{ . (قصص : 85)
در باره شأن نزول آيه بالا نقل کرده اند که پيغمبر(صلي الله عليه وآله) در هجرت از مکه به مدينه، وقتي به جُحفه رسيدند، مشتاق مکه شدند و دلشان به ياد مکه پرکشيد، جبرئيل نازل شد و گفت: آيا شوق شهر و زادگاهت را داري؟ حضرت فرمود: آري. جبرئيل گفت: } إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْکَ الْقُرْآنَ...{ . (مجمع البيان، ج7 و 8 ، ص420).
* قداست مکه
* مکه، شهري مقدس و مورد سوگند خداوند:
} لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ{ . (بلد : 1)
} وَ هذَا الْبَلَدِ اْلأَمِينِ{ . (تين : 3)
* مکه مکاني مقدس و مورد احترام، حتي در نزد آدم ربايان عصر جاهليت:
} وَقالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدي مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً...{ . (قصص : 57)
} أَ وَلَمْ يَرَوْا أَنّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً وَيُتَخَطَّفُ النّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ...{ .
(عنکبوت : 67)
* خداوند پروردگار شهر مقدس مکه و تنها معبود پيامبر(صلي الله عليه وآله) :
} إِنَّما أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ رَبَّ هذِهِ الْبَلْدَةِ الَّذِي حَرَّمَها...{ . (نمل : 91)
* پيامبر(صلي الله عليه وآله) از سوي خدا مأمور شد که شهر مکه را شهر مقدس و خدا را پروردگار آن و خود را پرستشگر او (پروردگار شهر مقدس) معرفي کند:
} قُلْ إِنَّما أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ رَبَّ هذِهِ الْبَلْدَةِ الَّذِي حَرَّمَها...{ . (نمل : 91)
راز قداست مکه
* حضور و سکونت انسان کامل و دريافت کننده وحي الهي (پيامبرگرامي) در مکه، علت قداست و عظمت آن:
} لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ * وَ أَنْتَ حِلٌّ بِهذَا الْبَلَدِ{ . (بلد : 2 ـ 1)
* وجود با سابقه ترين معبد توحيدي (کعبه) در مکه از اسباب قداست آن:
} إِنَّ أَوَّلَ بَيْت وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِي بِبَکَّةَ مُبارَکاً وَ هُديً لِلْعالَمِينَ{ . (آل عمران : 96)
* حرمت و قداست مکه، نشأت گرفته از خواست و مشيت خداوند:
} إِنَّما أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ رَبَّ هذِهِ الْبَلْدَةِ الَّذِي حَرَّمَها...{ . (نمل : 91)
قريش و قداست مکه
* حرمت شکني قريش در مکه نسبت به پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله) :
} لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ * وَ أَنْتَ حِلٌّ بِهذَا الْبَلَدِ{ . (بلد : 2 ـ 1)
طبق احتمالي، معناي دو آيه بالا چنين است:به اين شهر (مکه)
سوگند نمي خورم; چرا که حرمت تو (پيامبر(صلي الله عليه وآله)) در آن شکسته شده است و اين معنا براي اين دو آيه، از امام صادق(عليه السلام) هم نقل گرديده است. (مجمع البيان، ذيل آيه).
* اخراج پيامبر(صلي الله عليه وآله) از شهر مکه توسط کفار قريش:
} أَ لا تُقاتِلُونَ قَوْماً نَکَثُوا أَيْمانَهُمْ وَ هَمُّوا بِإِخْراجِ الرَّسُولِ...{ . (توبه : 13)
} إِلاّ تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِينَ کَفَرُوا ثانِيَ اثْنَيْنِ إِذْ هُما فِي الْغارِ...{ . (توبه : 40)
} وَ إِنْ کادُوا لَيَسْتَفِزُّونَکَ مِنَ اْلأَرْضِ لِيُخْرِجُوکَ مِنْها وَإِذاً لايَلْبَثُونَ خِلافَکَ إِلاّقَلِيلاً{ . (اسرا : 76)
} وَ کَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَة هِيَ أَشَدُّ قُوَّةً مِنْ قَرْيَتِکَ الَّتِي أَخْرَجَتْکَ{ . (محمد : 13)
} يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّي وَ عَدُوَّکُمْ أَوْلِياءَ... يُخْرِجُونَ الرَّسُولَ وَ إِيّاکُمْ أَنْ تُؤْمِنُوا بِاللهِ رَبِّکُمْ{ . (ممتحنه : 1)
* مرکزيت مکه
* شهر مکه مرکز سرزمين حجاز در آغاز ظهور اسلام:
} وَهذا کِتابٌ أَنْزَلْناهُ مُبارَکٌ مُصَدِّقُ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَلِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُري وَمَنْ حَوْلَها...{. (انعام: 92)
} وَ کَذلِکَ أَوْحَيْنا إِلَيْکَ قُرْآناً عَرَبِيّاً لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُري وَ مَنْ حَوْلَها...{ . (شوري : 7)
فلسفه اينکه در قرآن از مکه به امّ القري تعبير شده، اين است که مکه در عصر نزول قرآن و قبل از آن، مرکز مهم ديني و تجاري در جزيرة العرب بوده است.
اين برداشت بر اساس اين احتمال است که مقصود از حَوْلَه سر زمينهاي اطراف مکه و خصوص جزيرة العرب باشد.
* شهر مکه مرکز تمام شهرها و آبادي هاي روي زمين:
} وَهذاکِتابٌ أَنْزَلْناهُ مُبارَکٌ مُصَدِّقُ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَلِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُري وَمَنْ حَوْلَها...{. (انعام: 92)
} وَ کَذلِکَ أَوْحَيْنا إِلَيْکَ قُرْآناً عَرَبِيّاً لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُري وَ مَنْ حَوْلَها...{ . (شوري : 7)
بر اساس روايات متعدد، مکان کعبه نخستين نقطه از خشکي بود که از آب ظاهر
شد و زمين از اين نقطه گسترش پيدا کرد. (مجمع البيان ج 1 و 2، ص797، الحج و العمره في الکتاب والسنه، ص76).
بنا براين حَوْلَه مي تواند اشاره به تمام نقاط زمين باشد. مرحوم علامه طباطبايي فرموده است: اين روايات نه مخالف ظاهر قرآن است و نه هيچ برهاني آن را رد کرده است (الميزان، ج3، ص356).
* شهر مکه مرکز و پايگاه اصلي دعوت و تبليغ پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله) :
} ...لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُري وَ مَنْ حَوْلَها...{ . (انعام : 92)
} ...لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُري وَ مَنْ حَوْلَها...{ . (شوري : 7)
* مکه مرکز نزول وحي و قرآن و انتشار آن به ساير نقاط جهان:
} وَهذاکِتابٌ أَنْزَلْناهُ مُبارَکٌ مُصَدِّقُ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَ لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُري وَمَنْ حَوْلَها...{. (انعام: 92)
} وَ کَذلِکَ أَوْحَيْنا إِلَيْکَ قُرْآناً عَرَبِيّاً لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُري وَ مَنْ حَوْلَها...{ . (شوري : 7)
* نام ها واوصاف مکه
* 1 . امّ القري (مادر و مرکز شهرها و آباديها):
} ...لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُري وَ مَنْ حَوْلَها...{ . (انعام : 92)
} ...لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُري وَ مَنْ حَوْلَها...{ . (شوري : 7)
فلسفه اينکه در قرآن از مکه به امّ القري تعبير شده، اين است که مکه در عصر نزول قرآن و قبل از آن، مرکز مهم ديني و تجاري در جزيرة العرب بوده است. علاوه بر اين، در روايات، کعبه و مکه به عنوان مبدأ گسترش زمين معرفي گرديده است. بنابراين، مکه امّ القرايِ تمام شهرها و آبادي هاي روي زمين خواهد بود.
* 2 . بکّه (محلّ ازدحام ):
} إِنَّ أَوَّلَ بَيْت وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِي بِبَکَّةَ مُبارَکاً...{ . (آل عمران : 3)
برخي از مفسّران گفته اند بکّه نام ديگرِ شهر مکه است و برخي ديگر گفته اند بکّه نام مکان کعبه و محلّ طواف است و مکه نام شهر و اطراف آن (مجمع البيان ج1 و 2 ص798).
بکّه از بکّ به معناي ازدحام است. بنا براين، بکه به معناي محل اجتماع و ازدحام خواهد بود (همان ص797) و از آنجاکه شهر مکه به سبب وجود کعبه در آن، همواره محلّ حضور و ازدحام زائران است، به آن بکه گفته شده است.
* 3 . البلد الأمين (شهر هميشه امن):
} وَ هذَا الْبَلَدِ اْلأَمِينِ{ . (تين : 3)
* 4 . بلد ، البلد و البلده (شهر):
} ...وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً...{ . (بقره : 126)
} وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً...{ . (ابراهيم : 35)
} إِنَّما أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ رَبَّ هذِهِ الْبَلْدَةِ...{ . (نمل : 91)
} لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ * وَ أَنْتَ حِلٌّ بِهذَا الْبَلَدِ{ . (بلد : 2 ـ 1)
} وَ هذَا الْبَلَدِ اْلأَمِينِ{ . (تين : 3)
* 5 . حرماً آمناً (حرم امن):
} وَقالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدي مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً...{ . (قصص : 57)
} أَ وَ لَمْ يَرَوْا أَنّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً وَ يُتَخَطَّفُ النّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ...{ . (عنکبوت : 67)
* 6 . قريه (ده، روستا، آبادي بزرگ که داراي خانه هاي بسيار و... باشد):
} وَ کَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَة هِيَ أَشَدُّ قُوَّةً مِنْ قَرْيَتِکَ الَّتِي أَخْرَجَتْکَ{ . (محمد : 13)
* 7 . معاد (محل بازگشت):
} إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْکَ الْقُرْآنَ لَرادُّکَ إِلي مَعاد...{ . (قصص : 85)
مرحوم طبرسي در مجمع البيان (ذيل آيه) از برخي اهل لغت نقل کرده است: راز اينکه به شهر و زادگاه انسان معاد گفته مي شود، اين است که انسان پس از انجام امور خود در شهرها و جاي هاي ديگر، به شهر و زادگاه خود برمي گردد و لذا به آن معاد گفته مي شود.
* 8 . مکه:
} وَ هُوَ الَّذِي کَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنْکُمْ وَ أَيْدِيَکُمْ عَنْهُمْ بِبَطْنِ مَکَّةَ...{ . (فتح : 24)
راغب اصفهاني در مفردات آورده است: اشتقاق مکه از تمکّکت العظم به معناي بيرون آوردن مغز از ميان استخوان است... و راز اينکه مکه به اين نام خوانده شده، اين است که: هرکس در آن دست به ستمي بزند، دفع و هلاک مي شود. و خليل (لغت شناس معروف) گفته است: مکه به اين نام خوانده شد براي اينکه در وسط زمين قرار گرفته (و اصل آن) است; آنگونه که مغز، اصل آن چيزهايي است که در استخوان قرار دارد. (مفردات راغب، ماده مک).
* 9 . وادي غير ذي زرع (سرزمين بي آب و علف):
} رَبَّنا إِنِّي أَسْکَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِواد غَيْرِ ذِي زَرْع عِنْدَ بَيْتِکَ الْمُحَرَّمِ...{ . (ابراهيم : 37)
حــرم
مقصود از حرم محدوده نسبتاً وسيعي است که مساحت تقريبي آن از چهار سوي کعبه، به اندازه چهار فرسخ شرعي و مجموع مساحت تقريبي آن، شانزده فرسخ مربع مي باشد. اين محدوده که شامل شهر مکه و مقداري بيش از آن است، طبق روايات اسلامي، توسط ابراهيم خليل(عليه السلام) و با راهنمايي جبرئيل(عليه السلام) تعيين و علامت گذاري شده که به عنوان حرم امن الهي شناخته مي شود و داراي احکام و آيين ويژه اي است که بخشي از آن در قرآن و تفصيل آن در روايات بيان شده است.
* امنيت حرم
امنيت حرم در عصر جاهليت
* حاکم بودن امنيت کامل در حرم، علي رغم وجود نا امني و آدم ربايي در اطراف آن، در روزگار جاهليت:
} وَقالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدي مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً...{ . (قصص : 57)
} أَ وَ لَمْ يَرَوْا أَنّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً وَ يُتَخَطَّفُ النّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ...{ . (عنکبوت : 67)
* پاي بندي مردم جزيرة العرب (حتي مجرمان و آدم ربايانشان) به حفظ حرمت و امنيت حرم:
} وَقالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدي مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً...{ . (قصص : 57)
} أَ وَ لَمْ يَرَوْا أَنّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً وَ يُتَخَطَّفُ النّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ...{ . (عنکبوت : 67)
* وجود امنيت کامل در حرم، دليل بي مورد بودن احساس ترس مردم عصر بعثت در صورت ايمان آوردن به پيامبر(صلي الله عليه وآله) و آيين اسلام:
} وَقالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدي مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً...{ . (قصص : 57)
امنيت زائران عارف در حرم
* ورود به حرم (در صورت معرفت به تمام واجبات الهي) سبب در امان ماندن از عذاب دائم:
} ... وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً ....{ . (آل عمران : 97)
ازامام باقر(عليه السلام) نقل شده است که فرمود معناي آيه پيشگفته اين است: هرکس با معرفت به تمام واجبات الهي، وارد حرم گردد، از عذاب دائم در امان خواهد بود.
(مجمع البيان، ذيل آيه).
امنيت مجرمان در حرم
* در امان بودن شخص مجرم از تعقيب و اجراي حد، در صورت پناهنده شدن به حرم:
} إِنَّ أَوَّلَ بَيْت وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِي بِبَکَّةَ... { . (آل عمران : 96)
} إِنَّ أَوَّلَ بَيْت وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِي بِبَکَّةَ... * فِيهِ آياتٌ بَيِّناتٌ مَقامُ إِبْراهِيمَ وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً{ . (آل عمران : 96 و 97)
در روايات متعدد به استناد } ... وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً ....{ آمده است: اگر شخصي در خارج حرم مرتکب جنايت يا سرقتي شده و به حرم پناه آورد، نبايد او را در حرم دستگير و حد جاري کرد اما مي توان با ايجاد تحريم اجتماعي و معاملاتي بر او، در حرم، وي را وادار به خروج از آن و سپس دستگير و حد بر او جاري نمود.
(نکـ : نورالثقلين، ج1، ص371 ـ 370، ح269 ـ 267).
لازم به گفتن است که مرحوم طبرسي در مجمع البيان مَقامُ إِبْراهِيمَ را به کل حرم
(به عنوان اقامتگاه ابراهيم خليل) تفسير کرده است.
نيز نکـ : متجاوزان در حرم.
امنيت وحوش در حرم
* لزوم پرهيز از هر نوع تعرض به پرندگان و حيوانات وحشيِ پناهنده به حرم:
} ... وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً ....{ . (آل عمران : 97)
امام صادق(عليه السلام) فرمود: ... وحوش و پرندگاني که وارد حرم شدند، از هرنوع حمله و آزار در امان اند تا اينکه از آن بيرون آيند (نورالثقلين، ج1، ص370، ح267).
هرکس با معرفت به تمام واجبات الهي، وارد حرم گردد، از عذاب دائم در امان خواهد بود.
اهميت امنيت حرم
* امنيت حرم، از آيات الهي و درخور تأمل و تفکّر:
} أَ وَ لَمْ يَرَوْا أَنّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً وَ يُتَخَطَّفُ النّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ أَ فَبِالْباطِلِ يُؤْمِنُونَ وَ بِنِعْمَةِ اللهِ يَکْفُرُونَ{ . (عنکبوت : 67)
* امنيت حرم، نعمت الهي و شايسته شکر و سپاسگزاري:
} أَ وَ لَمْ يَرَوْا أَنّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً وَ يُتَخَطَّفُ النّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ أَ فَبِالْباطِلِ يُؤْمِنُونَ وَ بِنِعْمَةِ اللهِ يَکْفُرُونَ{ . (عنکبوت : 67)
منشأ امنيت حرم
* اراده و قوانين الهي، عامل ايجاد امنيت و آرامش در حرم:
} وَقالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدي مَعَکَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنا أَ وَ لَمْ نُمَکِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً...{ . (قصص : 57)
} أَ وَ لَمْ يَرَوْا أَنّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً وَ يُتَخَطَّفُ النّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ...{ . (عنکبوت : 67)
* متجاوزان در حرم
* شکستن حرمت حرم خدا و تجاوز به حدود الهي و حقوق مردم در آن، موجب سلب امنيت از حرمت شکنان و متجاوزان و مجوز اجراي حدود الهي بر آنان در حرم:
} الشَّهْرُ الْحَرامُ بِالشَّهْرِ الْحَرامِ وَ الْحُرُماتُ قِصاصٌ فَمَنِ اعْتَدي عَلَيْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدي عَلَيْکُمْ...{ . (بقره : 194)
معاوية بن عمارگويد: از امام صادق(عليه السلام) پرسيدم: چه مي فرماييد درباره کسي که در حرم قتل يا سرقت کند؟ حضرت فرمود: براي تحقير وکوچک کردن او درحرم، بر او حد جاري مي شود; زيرا او براي حرم حرمتي قائل نشد و خداي تعالي فرمود: فَمَنِ اعْتَدي و حضرت افزود: اين، مربوط به حرم است.... (نکـ : الحج والعمره في الکتاب و السنه، ص38).
ارسال نظر