زیارت ازجمله مناسک، آداب و آئینهای مذهبی است که در دین مقدس اسلام اهمیت فراوانی دارد. شناخت جامع و کامل این آئین مذهبی، مستلزم بررسی همه جانبه اجزای آن است. خرید سوغات یکی از اجزای زیارت و آئینهای زیارتی به شمار می رود و منظور از سوغات، را آورد عینی است که زائر برای خویشاوندان، دوستان و آشنایان به ارمغان می برد و یا آنرا به عنوان یادگار و یادآور و تکمیل کننده فرآیند زیارت، برای خود نگاه می دارد. بنابراین، سوغات زائر، به مثابه رساننده ای است که از محتوای فرهنگ و معارف رضوی برخوردار بوده و برای مخاطبی خاص تولید می گردد.

در مقاله حاضر نویسنده با استفاده از دیدگاه های نظری مربوط، مدلی تلفیقی از سه محور رسانه، مخاطب (زائر) و محتوا(فرهنگ و معارف رضوی) جدول پیشنهادی برای سوغات فرهنگی زائر رضوی(ارائه شده و در نهایت راهبردها و راهکارهای پیشنهاد در زمینه تولید و عرضه سوغات فرهنگی زائر رضوی در فرآیند زیارت ارائه گردیده است.

بیان مسأله

دین، مجموعه ای از عناصر و گزاره هایی به هم پیوسته و نظام مند است. این عناصر و اجزاء تابع هدفهای دین هستند. هدفگرایی دین به این عناصر شکل می دهد و ساختار ارتباطی آنها با یکدیگر را تعیین می کند(واسطی، 287:1388) آئینها و مناسک دینی نیز از اجزای مهم این نظام به هم پیوسته به شمار می روند که اهمیت زیاد دارند.

زیارت، یکی از مناسک، آداب، آئینها و اعتقادات مذهبی است که در دین مقدس اسلام دارای اهمیت فراوان است.(بهروان، 87:1380) در دین مبین اسلام، تمامی نگرشها، رفتارها و نمادها، در ارتباطی تنگاتنگ با یکدیگر قرار دارند؛ به نحوی که بخش زیارت بر سایر قسمتهای فرهنگ اسلامی تأثیر می گذارد و از آنها نیز تأثیر می پذیرد. از این رو ارائه طرحی در یکی از بخشهای زیارت خود نیز باید با توجه و درکی عمیق از شبکه های نگرشها، رفتارها و نمادهای دینی صوت پذیرد. خرید سوغات، یکی از آئینهای زیارت محسوب می شود و سوغات زائر، محصولی است که زائر هنگام بازگشت از سفر زیارتی خویش به عنوان ره آورد و یادگاری دارای تقدس، برای خود، خویشاوندان، دوستان و آشنایانش به ارمغان می برد.

منظور از سوغات زائر، در این مقاله ـ به عنوان عنصری از فرآیند زیارت ـ محصولی است که وجوه فرهنگی آن برجسته تر است، لذا تأکید بر کارکرد فرهنگی سوغات زائر رضوی است، نه تفکیک سوغات فرهنگی و غیر فرهنگی. مقاله حاضر سعی دارد نا به بررسی یکی از مهمترین و در عین حال پنهان ترین موضوعات خرد زیارت امام رضا(ع) یعنی سوغات زائر بپردازد.

ضرورت و اهمیت

زیارت، یکی از اجزای اساسی نظام دینی مسلمانان و به ویژه شیعیان است که آثار آن برای زائران بسیار ارزشمند بوده و در همه ادیان از گذشته های دور وجود داشته است. بنابراین پدیده ای عمومی و جهانی است(رکنی، 119:1362) این بستر فرهنگی ممتاز، ظرفیتها و ظرافتهای خاص خود را دارست که با کم توجهی، از محور اصلی هدف خود خارج، و فرصتهای آن در ساختار دین، به تهدید تبدیل می شوند. بارگاه مطهر امام رضا(ع) هر ساله زیارتگاه حدود 20 میلیون نفر زائر است(روابط عمومی شهرداری مشهد) که از نقاط مختلف کشور و حتی برخی از سایر کشورها به مشهد مقدس می آیند. یکی از فعالیتهای زائران در طول این سفر زیارتی، خرید سوغات یا یادگار است، چنان که در روایات اسلامی نیز برای سفر آدابی بیان و برآوردن سوغات سفر تأکید فراوان شده است.

این در حالی است که محصولات موجود در بازار فعلی سوغات زائر، دچار تناقض با هدف زیارت است. ضعف سیاستگذاری در مورد کالاهای فرهنگی و کم توانی تشکلهای فرهنگی مستقل و مردمی در این حوزه موجب کمبود محسوس سوغات فرهنگی و در نتیجه باز شدن فضای حضور محصولات غیر مرتبط با هدف زیارت و حتی در برخی موارد، ضد فرهنگی شده است و در شرایط موجود کمترین نسبت بین ترویج فرهنگ دینی با عرصه تولید و توزیع سوغات زائر برقرار است، در صورتی که تقاضای فراوان مخاطب برای دستیابی به محصولی با یاد و نام امام رضا(ع) بر کسی پوشیده نیست و با وجود سهم عمده کالاهای فرهنگی در رویکردهای فرهنگ ساز جهان امروز، عرضه سوغات فرهنگی برای زائران بارگاه منور رضوی می تواند گامی مؤثر در انجام این رسالت عظیم باشد.

از دیگر سو، مطابق نتایج یک تحقیق در سال 1386، میزان گردش مالی بازار سوغات زائر، با فرض 20 میلیون نفر برای زائران داخلی، حدود 1800 میلیارد ریال برآورد می شود و با فرض افزایش توان خرید زائران غیر ایرانی، این رقم در حال حاضر افزون بر 2000 میلیارد ریال برآورد می شود.

بدیهی است، این مبلغ گردش مالی در بازار و اقتصاد شهر مؤثر بوده و توان تأثیرگذاری بر شاخصهای اقتصادی ـ فرهنگی شهر را نیز دارد. همچنین گردش قابل توجه مالی این بازار علاوه بر تأثیرهای اقتصادی، با ایجاد ظرفیتهای ممتاز اشتغالزایی، بر مؤلفه های اجتماعی شهر نیز تأثیرگذار است. بنابراین پرداختن به مقوله سوغات فرهنگی زائر رضوی از نظر دینی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی ضرورت دارد.*

*مقاله سوغات فرهنگی زائر رضوی؛ راهبردها و راهکارها، نوشته مهدی یک پسر، سمانه جهانی و سمیه حسنی، برگرفته از کتاب نقش زیارت در توسعه گردشگری دینی.